Skopiowany swój artykuł z bloga CEO:  https://blog.ceo.org.pl/jak-osiagnac-kompromis-pomiedzy-ocenianiem-ksztaltujacym-a-koniecznoscia-wystawiania-stopni-10-praktycznych-sposobow/

Zamieszczam go też na Osi świata, bo moim zdaniem wart jest upowszechnienia. Zawarłam w nim 10 pomysłów, jak można oceniać bieżąco w sposób kształtujący, a na końcu ustalać ocenę w postaci stopnia. Polecam zajrzeć do powyższego linku, gdyż jest opatrzony rysunkami, łatwiej się czyta.

Jak osiągnąć kompromis pomiędzy ocenianiem kształtującym a koniecznością wystawiania stopni. 10 praktycznych sposobów

2 lutego 2022 dodany przez Danuta Sterna

Na początku wyjaśnię, czemu służy ocenianie, a potem – jak nauczyciele stosujący ocenianie kształtujące radzą sobie z wystawianiem stopni na koniec roku. Podam 10 znanych mi kompromisów, które sprawdzają się w codziennej pracy na każdym przedmiocie i etapie edukacyjnym. 

Czy ocena to stopień?

Przede wszystkim musimy rozszerzyć pojęcie oceniania. Dla wielu nauczycieli jest ono ściśle związane ze stopniami, czyli wystawieniem oceny liczbowej w skali 1-6 lub jej substytutu (procentu, punktów, buźki itp.). Ocena stopniem daje jedynie informację, jak daleko praca ucznia oddalona jest od ideału. Nie daje jednak informacji o tym, co uczeń zrobił dobrze, co źle oraz co i jak powinien poprawić, aby jego praca była lepsza.

Stopnie są mocno związane ze szkolną edukacją. W dorosłym życiu mało kto ocenia przy pomocy stopni i z perspektywy czasu stopnie szkolne mają minimalne znaczenie.

W języku angielskim słowo ocena, czyli assessment, ma szersze znaczenie. Assessment występuje np. przy ocenie sytuacji w kraju po trzęsieniu ziemi. Nie oceniamy winnego za wyrządzone szkody, ale opisujemy potrzeby ludzi doświadczonych katastrofą.

Powinniśmy rozszerzyć znaczenie oceniania i potraktować to jako informację dla ucznia i nauczyciela o postępach w uczeniu się.  Taka informacja jest niezbędna w procesie budowania wiedzy i umiejętności.

Ocena to wydanie opinii na dany temat. Zdaniem słownika PWN ocena to opinia o czymś lub o kimś, dokonana w wyniku analizy. Opinia o pracy ucznia nie musi być ani krytyczna, ani doceniająca, powinna być rzetelna i pomocna w uczeniu się.

Po co oceniamy?

Są dwa zasadnicze powody:

1. Przekazanie uczniowi informacji, jak postępuje jego uczenie się i przez to pomoc uczniowi w uczeniu się.
2. Pozyskanie przez nauczyciela informacji, jak uczą się jego uczniowie, co już opanowali, a co należy jeszcze powtórzyć.

Jest to sedno oceniania kształtującego.

Ocenianie kształtujące polega na pozyskiwaniu przez nauczyciela i ucznia informacji, które pozwolą rozpoznać, jak przebiega proces uczenia się, aby: a) nauczyciel mógł modyfikować i poprawiać dalsze nauczanie, b) uczeń otrzymywał informację zwrotną pomagającą mu się uczyć.

Sposób oceniania musimy dostosować do celów, którym ma służyć. Samo ustalanie stopnia nie wypełnia tych celów. Uczeń, otrzymując stopień, może tylko zorientować się, czy na tle klasy poszło mu dobrze, czy źle. Nauczyciel może natomiast zliczyć stopnie ucznia lub uczniów uzyskane na każdym poziomie i wyliczyć średnią. Nie daje to jednak uczniowi informacji o tym, co i jak ma poprawić, a nauczycielowi, czy może iść dalej z materiałem.

Negatywna strona stopni

Eksperci oceniania kształtującego na podstawie wniosków z badań sugerują, że najlepiej byłoby zaniechać oceniania stopniami w ogóle.

Jeśli uczniowie nie otrzymują informacji zwrotnej o swojej pracy, a jedynie dostają stopnie, to:

• nie maja motywacji do poprawy swojej pracy,
• nie podejmują wyzwań,
• mają poczucie niesprawiedliwej oceny,
• zaczynają ściągać, aby otrzymać lepszy stopień,
• rywalizują niezdrowo pomiędzy sobą o stopnie,
• tracą zaufanie.

Koszty są więc duże, a zyski dość ograniczone.

Praktyka oceniania kształtującego

Ogólna zasada, którą stosujemy w ocenianiu kształtującym, jest taka: oceniamy przy pomocy informacji zwrotnej w czasie procesu nauczania (gdy można jeszcze coś zmienić w uczeniu się), a stopień wystawiamy jako podsumowanie działu, tematu.

Co mówi nasze prawo oświatowe?

Prawo oświatowe w Polsce umożliwia całkowite odejście od stopni tylko w klasach młodszych. Tam faktycznie nauczyciele mogą zdecydować o całkowitym braku ocen numerycznych. Jeśli statut zawiera taki zapis, to nauczyciele mogą nie wystawiać stopni w klasach I – III w ogóle – zarówno w czasie roku szkolnego, jak i na koniec roku.

W klasach powyżej klasy trzeciej szkoły podstawowej jest obowiązek ustalania stopni na koniec roku. To, co możemy zrobić, to albo nie stosować oceniania stopni w ocenianiu bieżącym lub ograniczyć ten sposób oceniania. Zamiast terminu Szkoła bez stopni, powinniśmy raczej używać – Szkoła odchodząca od stopni.

Dlaczego warto rzadziej oceniać stopniami?

• Stopień informuje ucznia jedynie o tym, jak daleko mu do perfekcji lub jakie ma miejsce w rankingu klasowych osiągnięć.Ta informacja owocuje uczniowskim stwierdzeniem: Muszę bardziej przyłożyć się do nauki!  lub Wszystko w porządku, nauczyłem się!
• Niektórzy nauczyciele uważają, że stopnie motywują uczniów do nauki. Niestety rzadko tak jest, a jeśli nawet się zdarzy, to jest to motywacja zewnętrzna, z reguły bardzo krucha.
• Większość nauczycieli mówi, że nie lubi wystawiać stopni. Jednak stopnie są często traktowane jako ukryta broń nauczyciela i niektórzy wręcz nie wyobrażają sobie bez nich nauczania.
• Uczeń otrzymujący stopień nie wie, co zrobił dobrze, nie wie co i jak ma poprawić i nie dostaje wskazówek jak ma się dalej uczyć. A to jest potrzebne uczniowi do uczenia się.
• Nauczyciele zastanawiają się, czy może lepiej wystawiać uczniowi dwie oceny do jednej pracy: kształtującą (opinie w formie informacji zwrotnej) i sumującą (stopień)?

Badania wykonane przez ekspertów edukacyjnych pokazują, że nie jest to właściwa praktyka. Łączenie tych dwóch sposobów oceniania nie poprawia wyników nauczania uczniów. Dlaczego?

Przede wszystkim dlatego, że jeśli uczniowie wiedzą, że ich praca będzie oceniana stopniami, to interesują się tylko uzyskaniem wysokiego stopnia i spełnieniem oczekiwań nauczyciela. Nie podejmują wyzwań i nie ryzykują twórczym podejściem do zagadnienia, gdyż obawiają się złego stopnia. Uczniowie otrzymujący stopień i komentarz jednocześnie nie są na ogół zainteresowani komentarzem, a jedynie tym, jak wypadli na tle klasy.

Niestety to samo zachodzi, gdy nauczyciel stosuje zamiast stopni punkty lub procenty, gdyż uczeń wie, że będą mogły być przeliczone na stopnie.

Sposoby na łączenie oceny kształtującej z oceną sumującą

Jak radzą sobie nauczyciele, którzy chcieliby skorzystać z dobrodziejstwa oceny kształtującej i jednocześnie być zgodnymi z obowiązującym w naszym kraju prawem oświatowym, nakazującym wystawienie oceny końcowej stopniem?

W klasach młodszych wystarczy wpisać w statut szkoły brak oceniania stopniami. Tu decyzja zależy od zespołu nauczycieli uczących w danej szkole. W klasach wyższych można zaobserwować różne próby pogodzenia tych dwóch systemów oceniania. Przedstawię różne warianty wykorzystywane przez nauczycieli. Trzeba jednak pamiętać, że jest to zawsze kompromis, który ma konsekwencje w postaci podejścia uczniów do wykorzystania oceniania w ich procesie uczenia się.

Wybór sposobu zależy od nauczyciela i na powodzenie wybranej metody silnie wpływają relacje, o jakie zadbał nauczyciel w swojej klasie. Decyzja w sprawie oceniania musi być podjęta wraz z uczniami i być przez nich zrozumiała i zaakceptowana. Najważniejsza sprawa, to zrozumienie przez uczniów, czemu służy ocenianie, że ma ono przede wszystkim pomóc się uczyć i że mogą je wykorzystać w procesie uczenia się.

Rozmowa z uczniami wspomaga II strategię oceniania kształtującego: Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań, dostarczających informacji o tym, czy i jak uczniowie  się uczą.

Przykłady stosowanych kompromisów:

1. Samoocena

Sposób polega na nie wystawianiu przez nauczyciela stopni w trakcie roku szkolnego. Na koniec roku uczniowie dokonują samooceny przy pomocy stopni i przedstawiają swoją propozycję nauczycielowi. Ponieważ uczniowie znają kryteria sukcesu i otrzymywali w trakcie uczenia się informacje zwrotne do swoich prac, to mogą wystawić sobie ocenę za całość pracy. (I strategia oceniania kształtującego: Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu). Jeśli wystawiony stopień nie zgadza się z opinią nauczyciela, to uczeń ma szansę przedstawić uzasadnienie swojej propozycji i ostateczna stopień może być zmieniony. Uczeń może pokazać prace, zeszyt, wykonane prace poprawkowe, rezultaty projektów itp. Według nauczycielki języka polskiego Natalii Bielawskiej, która stosuje ten sposób oceniania, bardzo rzadko zdarzają się przypadki różnic w ocenie pomiędzy uczniem i nauczycielem, a częściej to uczniowie oceniają się niżej. W wyniku dyskusji pomiędzy uczniem i nauczycielem ocena może być zmieniona.

Leszek Olpiński, nauczyciel fizyki, informatyki i etyki w Szkole Podstawowej nr 27, proponuje uzupełnić ten sposób oceniania poprzez udostępnienie uczniom ankiety, która po wypełnieniu pozwala im lepiej dokonać samooceny. Ocenianie poprzez samoocenę jest bardzo dobrym sposobem, ale może stanowić wyzwanie dla nauczyciela. Uczniów uczy na pewno samodzielności i odpowiedzialności, co stanowi filar V strategii oceniania kształtującego: Wspomaganie uczniów, aby stali się autorami procesu własnego uczenia się. 

2. Propozycja nauczyciela

Podobny sposób, ale bardziej „szkolny”, polega na propozycji stopnia wychodzącej od nauczyciela i dyskusji pomiędzy uczniem i nauczycielem. Nauczyciel proponuje ocenę końcową stopniem i uzasadania swoją opinię, a uczeń może ją zakwestionować, przedstawiając argumenty. Michał Szczepanik, nauczyciel biologii w Szkole Podstawowej w Poczesnej, proponuje uczniom prowadzenie teczek dokumentujących ich osiągnięcia (portfolio uczniowskie), aby łatwo było znaleźć dowody na to, że się uczą. W czasie zdalnego nauczania prowadził wraz z uczniami takie teczki wirtualne.

W obu tych przypadkach (1 i 2) można nie łączyć bieżącej oceny kształtującej ze stopniami. Następuje to dopiero na koniec roku. Wymaga to przekazania uczniom kryteriów sukcesu na cały rok i przestrzegania ich ze strony nauczyciela.

Niestety są to również sposoby czasochłonne, gdyż wymagają poświęcenia czasu na indywidualne rozmowy z uczniami. Można je przeprowadzać po lekcjach lub tak zorganizować czas na lekcji, aby uczniowie wykonywali zespołowe prace w czasie, w którym nauczyciel znajdzie czas na rozmowę indywidualną z uczniem.

3. W trakcie kształtująco, na koniec sumująco

Połowiczne odejście od stopni (wykorzystywane w wielu szkołach programu „Szkoła ucząca się„) to ocenianie kształtujące w trakcie uczenia się, czyli w trakcie poznawania tematu, a ocenianie stopniem na koniec działu lub tematu. Stopień na koniec roku wystawiany jest na podstawie oceny stopniami prac podsumowujących działy lub tematy.

Ten sposób umożliwia uczniom „bezkarne” poprawianie sprawdzianów i wykorzystywanie komentarzy nauczyciela lub oceny koleżeńskiej do uczenia się. W tym sposobie uczniowie przygotowują się do sprawdzianu końcowego poprzez wykonanie i analizę prac ocenianych informacją zwrotną.

Niektórzy nauczyciele obawiają się tego sposobu, gdyż uważają, że powoduje on nieuważne poznawania tematu, a naukę tylko do ostatecznego sprawdzianu ocenianego stopniem. Tak może być, gdy uczniowie uczą się tylko dla stopni. Warto pracować nad zrozumieniem przez uczniów, czemu służy ocenianie.

Innym problemem może być to, że uczniowie mają sprawdziany z dużej partii materiału (na koniec tematu lub działu), co może być dla nich trudne.

Ten sposób związany jest z III strategia oceniania kształtującego, proponującą: Udzielajmy uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają im robienie widocznych postępów.

4. Tabele oceniania

Sposób polega na podzieleniu kryteriów do sprawdzianu (działu lub przedmiotu) na mniejsze części i ocenienie, jak sobie uczeń radzi z każdą częścią. Jest to jakby rozdrobnienie oceny. Można w tabeli dawać komentarz do każdej części, a można oceniać w kategoriach: dobrze, tak sobie, źle. Ten drugi pomysł można szybko przeliczyć na punkty i zsumować wszystkie punkty w częściach, a następnie przeliczyć na stopień końcowy.

W ten sposób zyskujemy to, że uczeń wie, którą część wykonał dobrze, a którą nie, ale tracimy motywację wewnętrzną do uczenia się, bo na końcu jest jednak średnia z ocen cząstkowych. Jednak tabele mogą stanowić dla uczniów dobrą podstawę do samooceny (patrz – punkt 1.)

Ocena każdej części może być punktowa, ale jeśli nie jest maksymalna, to nauczyciel powinien określić, czego w jego pracy jest za mało lub co zostało zrobione źle i jak należy to poprawić.

Tabele są szeroko stosowane w edukacjach innych krajów np. w USA. Wymagają dużej pracy od nauczyciela przed każdym sprawdzianem.

Zalecana jest wspólna praca nauczycieli jednego przedmiotu, aby ułożyć rubryki do działu lub do poziomu nauczania. W szkołach w systemie IB jest to wymagana od nauczycieli praktyka.

5. Samoocena stopniem na podstawie informacji zwrotnej

Uczeń otrzymuje od nauczyciela lub innego ucznia (ocena koleżeńska) lub od siebie samego (samoocena) informację:

• co w nawiązaniu do kryteriów zrobił dobrze,
• co zrobił źle oraz sugestię, jak ma to poprawić,
• jak uczeń może się dalej rozwijać.

Przy formułowaniu informacji zwrotnej trzeba koniecznie kierować się wcześniej ustalonymi kryteriami sukcesu. Informacja zwrotna do pracy ucznia może pomóc mu w dokonaniu samooceny na stopień. Nauczyciel może, po zapoznaniu się przez ucznia z informacją zwrotną do jego pracy, poprosić go o ustalenie przewidywanej przez niego oceny stopniem. Ten sposób łączy informację zwrotną z wystawianiem oceny, ale stopień ustala uczeń. Taki system wymaga poświęcenia czasu na rozmowę z uczniem i dyskusję, czy jego samoocena stopniem faktycznie odzwierciedla oceną jakości pracy.

Stopnie wystawione samodzielnie przez ucznia mogą być podstawą do wystawienie przez nauczyciela stopnia końcowego.

6. Sprawdzian próbny

Nauczyciel wprowadza zasadę dwóch (lub więcej sprawdzianów) na jeden temat. Pierwszy sprawdzian jest oceniany tylko

informacją zwrotną, a dopiero końcowy stopniem. Stopnie za końcowe sprawdziany stanowią podstawę do oceny końcoworocznej.

Ten sposób jest często wykorzystywany przez tak zwane Okejki (np. nauczycielkę matematyki w Mińsku Mazowieckim – Joanną Sułek), czyli nauczycielki wykorzystujące w nauczaniu OK zeszyt. Uczeń ma w OK zeszycie wszystkie prace i może wracać do nich i widzieć, co ma poprawić, a co już umie wystarczająco dobrze.

Do końcowej oceny nauczyciel bierze pod uwagę tylko oceny z końcowego sprawdzianu.

7. Portfolio uczniowskie/OK zeszyt

Uczniowie prowadzą własne portfolia (teczki) ze swoimi osiągnięciami. W określonym przez nauczyciela czasie, uczeń wybiera ze swojego portfolia prace, które z danego tematu uzna za najlepsze i te oddaje nauczycielowi do skomentowania przy pomocy informacji zwrotnej. Na koniec roku uczeń wybiera najlepsze swoje prace, które posłużą do wystawienia oceny na koniec roku. Ten sposób może być również pomocny przy pierwszych wymienionych sposobach, gdyż gromadzi dowody na postępy w uczeniu się.

W Polsce w miejsce portfolio uczniowskiego używany jest tak zwany OK zeszyt. Główną zasadą OK zeszytu jest to, że jego zawartość zależy do ucznia.

Jeśli nauczyciel prowadzi z uczniami OK zeszyt, to może określić, jak zwartość OK zeszytu będzie oceniana. Oczywiście nie chodzi tu o szatę graficzną czy refleksję ucznia – te nie powinny być w ogóle brane pod uwagę. Ocenie mogą podlegać prace ucznia zamieszczone przez niego w OK zeszycie.

8. Projekt uczniowski

Zamiast oceniania sprawdzianów i prac klasowych można oceniać jedynie efekty wykonanych przez uczniów projektów. Projekt (indywidualny lub zespołowy) uczniowie mogą przygotowywać również w domu. Ocenie podlega prezentacja projektu, którą można przedstawiać na forum klasy lub szkoły.

Metoda ta znana jest pod nazwą performance assessment. Jest to coś w rodzaju obrony pracy. Wymaga od nauczyciela organizacji nauczania przy pomocy pracy projektami, co w dla wielu nauczycieli jest trudne, szczególnie gdy uczą wiele klas. W niektórych stanach USA w ten sposób organizowana jest egzamin maturalny.

Jeśli projekty są zespołowe, to metoda wspomaga stosowanie IV strategii oceniania kształtującego: Umożliwianie uczniom wzajemne korzystanie ze swojej wiedzy i umiejętności.

9. Sprawnościowy OK (SOK)

Nauczyciel określa sprawności do zdobycia dla uczniów w danym okresie. Uczniowie mogą przystępować do osiągnięcia każdej sprawności kilka razy, aż osiągną pożądany skutek. Metoda ta jest zaczerpnięta z harcerstwa, ale sprawdza się w szkole na każdym przedmiocie i na każdym poziomie. Wymaga od nauczyciela ścisłego określenia listy sprawności i umożliwienia uczniom ich zdobywania.

Jest wielu zwolenników tego sposobu oceniania wśród nauczycieli stosujących OK zeszyt (np. Jolanta Łosowska z Chojny).

Nauczyciele jednego przedmiotu mogą określić sprawności na dany poziom, a nawet mogą opracować  wspólnie sposoby ich zdobywania. To wymaga współpracy nauczycieli.

Ten sposób również wspomaga V strategię oceniania kształtującego, gdyż uczy uczniów samodzielności i odpowiedzialności za własną naukę i jednocześnie wykorzystuje sprawdzone metody harcerskie.

10. Wieża rozwojowa

Każdy uczeń ma swoją wieżę rozwojową złożona z cegiełek. Na początku wieża jest czarno biała, a za dobrze wykonane zadanie uczeń otrzymuje możliwość zamalowania dowolnej cegiełki. W ten sposób uczeń śledzi swoje postępy poprzez wysokość swojej kolorowej wieży. Nauczyciel może na podstawie wysokości wieży wystawić ocenę końcoworoczną.

Ten sposób wykorzystują często absolwenci kursu OK zeszyt, którzy w czasie kursu również wypełniali swoją wieżę rozwojową.

Wybór

Pewnym pomysłem może być zaproponowanie uczniom wyboru indywidualnego sposobu oceniania. Jeśli uczeń sam zdecyduje, jak chce być oceniany, to weźmie za ten sposób odpowiedzialność. Wybór może przysporzyć nauczycielowi dodatkowej pracy, ale korzyści są nie do przecenienia. Warto wyjaśnić dokładnie uczniom, na czym propozycje do wyboru polegają, aby ich decyzja była przemyślana.

Gdy uczyłam w gimnazjum, zaproponowałam uczniom wybór pomiędzy ocenianiem stopniami i ocenianiem kształtującym. Spisałam z każdym uczniem i jego rodzicami kontrakt na ocenianie. Z czasem wszyscy uczniowie chcieli przejść na system oceniania kształtującego.

Jak wykorzystać inne systemy oceniania do wystawienia ocen końcoworocznych?

Trzy zasady: 1.      Uczeń wie wcześniej (tj. przed wykonaniem pracy), jakie są kryteria oceniania. Ocena odnosi się tylko do tych kryteriów. 2.      Uczeń wie, przed przystąpieniem do wykonania pracy, w jaki sposób będzie ona oceniana. 3.      System przyjęty przez nauczyciela jest znany uczniom i rodzicom.