Uczenie poprzez pojęcia kluczowe

W uczeniu się zasadniczą sprawą jest zidentyfikowanie i zrozumienie znaczenia ważnych pojęć związanych z tematem i połączeń między nimi. Pojęcia kluczowe, o których mówimy, nie tylko są ważne dla tematu, ale są dla niego strategiczne, stanowią jakby kręgosłup tematu.

Zrozumienie pojęć kluczowych polega również na uwewnętrznieniu ich znaczenia dla ucznia, czyli powiązanie tych pojęć z tym, co uczeń już wie, z czym się już spotkał.

W tym wpisie zajmiemy się  czterema etapami podejścia do planowania lekcji z pojęciami kluczowymi.

Nauczycielki z inicjatywy Pokażę to na przykładzie podały przykłady wykorzystania metody uczenia poprzez pojęcia kluczowe na swoich lekcjach: Joanna Sułek (matematyka),  Barbara Jaworowicz (fizyka), Beata Fiszer (język polski), Karina Wójcik (język niemiecki), Żaneta Wójcik (plastyka), Agnieszka Zagdańska (język niemiecki)  i Lidia Wacławek (biologia).

 

I. Pojęcia kluczowe

Nauczyciel przed lekcją zastanawia się, jakie są kluczowe pojęcia związane z tematem i jakie mogą mieć one zastosowanie w życiu uczniów.

Poniżej dwa przykłady.

 

Temat Pojęcia kluczowe Powiązanie pojęć z życiem uczniów
Starożytna Grecja Cywilizacja, zarządzanie krajem; kultura; prawo; struktury społeczne Porównanie z obecnym systemem – struktura dawniej i dziś; obecne przykłady pochodzące ze Starożytnej Grecji
Ułamki zwykłe Ułamek jako część całości; mianownik i licznik; porównywanie ułamków Odnajdywanie ułamków w życiu codziennym; porównywanie wielkości określonych ułamkami.

Identyfikacja pojęć kluczowych zależna jest od tematu i planowanego zakresu przedstawienia go uczniom.

Ważne jest, aby nauczyciel wiedział, jakie pojęcia chce przedstawić i jak je można połączyć z życiem uczniów.

II. Zaplanowanie lekcji z uwzględnieniem wyjaśnienia uczniom kluczowych pojęć.

Ten etap polega na zaplanowaniu przebiegu lekcji, tak, aby każde z pojęć kluczowych było przez uczniów dogłębnie zrozumiane.

Możemy poprosić uczniów o wyjaśnienie, jak rozumieją przedstawione pojęcia kluczowe. Z czym im się one kojarzą, do czego są podobne i od czego znanego się różnią. Może okazać się, że wcześniejsze wyobrażenia nauczyciela dotyczące pojęć, nie są tym samym, co skojarzenia uczniów. Tym bardziej wskazane jest je „uruchomić” i rozszerzyć spojrzenie uczniów.

Już na tym etapie warto sięgać do zastosowań z  życia wziętych.

Pytania pomocnicze:

  • Z czym można to skojarzyć?
  • Do czego to jest podobne?
  • Czym na pewno to nie jest?
  • Kiedy się spotkałem/am z tym pojęciem?
  • Czy już kiedyś mówiliśmy o czymś podobnym?

III. Szukanie powiązań między pojęciami

Gdy uczniowie zrozumieją pojedyncze pojęcia, możemy pomóc im połączyć je w relacje, które ujawniają głębsze wzorce strukturalne świata. Nauczyciele często zakładają, że wystarczy zrozumieć poszczególne pojęcia i nie dbają zbytnio o powiązanie ich ze sobą. Sądzą, że powiązania tworzą się automatycznie. Wynika to z tego, że nauczyciel już opanował wiedzę z danego tematu i dla niego powiązania są oczywiste.

Na przykład nauczyciel uczący astronomii patrzy nocą w niebo, od razu widzi konstelacje, nadaje nazwy gwiazd, widzi Wielką Niedźwiedzicę i Pas Oriona. Uczniowie, patrząc na to samo niebo, widzą przypadkowe punkty światła. Podczas lekcji nauczyciel uczy uczniów poszczególnych konstelacji, mając nadzieję, że połączenia same się utworzą w głowach uczniów, ale tak nie jest.

Inny przykład: Nauczyciel wprowadza ułamki i używa sformułowania – jedna trzecia, które dla niego w oczywisty sposób stanowi trzecią część, ale w dziecku spotykającym się po raz pierwszy z takim pojęciem powstaje pytanie: Co to może być  jedna książka, trzecia dziewczynka?

Ukazując relacje między pojęciami, uczymy uczniów, jak celowo czerpać z nich podczas interpretowania nowych zjawisk. To zwiększa zdolność uczniów do zapamiętywania informacji, stosowania umiejętności oraz elastycznego i kreatywnego przenoszenia wiedzy do rozwiązywania problemów w prawdziwym świecie.

Na tym etapie można zadać uczniom pytania pomocnicze:

  • Jaki jest związek między ……………?
  • Jak ___________ wpływa na __________ ?
  • Co by było, gdyby w tym ___________ zabrakło ___________?

IV. Tworzenie mapy mentalnej

Uczniowie mogą tworzyć własną mapę myśli uwzględniającą kluczowe pojęcia i powiązania pomiędzy nimi. Mapy mogą powstawać na początku lekcji i na jej końcu. Jeśli zaplanujemy obie, to uczniowie będą mogli zobaczyć, ile się nauczyli i jak zmieniło się ich myślenie.

Podsumowując:

Etap I – Nauczyciel określa pojęcia kluczowe i przedstawia je uczniom

Etap II – Uczniowie podają skojarzenia z pojęciami kluczowymi, wyjaśnienie mylnych koncepcji.

Etap III – Uczniowie szukają powiązań pomiędzy pojęciami.

Etap IV – Uczniowie tworzą mapę mentalną z uwzględnieniem pojęć kluczowych i powiązań między nimi.

 

W pracy tą metodą pomocna może być pomoc dydaktyczna – Heksy edukacyjne, którą można wykonać samemu lub zakupić w księgarni internetowej Civitas – https://civitas.com.pl/pl/p/Heksy-edukacyjne/54). Heksy to sześciokąty, na których można zapisać pojęcia kluczowe i wyjaśnić uczniom ich znaczenie (I i II etap), polecić uczniom ułożenie i wyjaśnienia powiązań (III etap) i w końcu ułożenie heksów może pomóc uczniom w  stworzenia mapy mentalnej (etap IV).

 

Korzystałam z artykułu Julie Stern, Krista Ferraro, Kayla Duncan I Trevor Aleo

https://corwin-connect.com/2021/02/4-strategies-to-try-tomorrow-a-fresh-perspective-on-teaching-during-a-pandemic/

 

Przykłady nauczycielek

Joanna Sułek nauczycielka matematyki, Szkoła Podstawowa nr 3 w Mińsku Mazowieckim

W klasie ósmej uczniowie uczą się o graniastosłupach i ostrosłupach. Są to dwa osobne działy. Robiąc powtórkę przed egzaminem przeprowadzam lekcję złożoną z następujących etapów:

– przypomnienie „jak wyglądają” graniastosłupy, a jak ostrosłupy;

– wskazanie jakie przedmioty, budowle są/nie są przykładami tych brył lub je przypominają;

– wskazanie podobieństw i różnic: ilość podstaw, jakimi wielokątami są ściany boczne, jak liczymy wierzchołki, krawędzie, ściany w graniastosłupach n-katnych, a jak w ostrosłupach n-kątnych;

– wykonanie przez uczniów notatek w formie map myśli.

……………………………………………………………………………………………….

 

Barbara Jaworowicz – Szkoła Podstawowa w Skulsku, fizyka klasa 8

Temat: Przemiany energii w zjawiskach topnienia i parowania.

Pojęcia kluczowe: topnienie, krzepnięcie, parowanie, skraplanie, wrzenie.

Wiele pojęć dotyczących zjawisk fizycznych ma inne znaczenie w mowie potocznej. Dlatego warto uczniów uczulić na ich prawidłowe znaczenie.
Z czym kojarzy ci się pojęcie topnienia?

Czy topnienie, to to samo, co rozpuszczanie?

Masło na patelni topi się, czy rozpuszcza?

Temperatura 36 i 6 kresek, ile to jest stopni Celsjusza?

Czy parę wodną możemy zobaczyć, co unosi się nad garnkiem podczas ogrzewania w nim wody?

Mgła, chmura, rosa to te same zjawiska fizyczne, czy różne?

 

Temat Pojęcia kluczowe Powiązanie pojęć z życiem uczniów
Rola izolacji elektrycznej i bezpieczników – fizyka klasa 8

 

Domowa instalacja elektryczna; izolator; odbiornik elektryczny; prąd elektryczny, zasady bezpieczeństwa Połączenie żaróweczek równolegle oraz szeregowo, porównanie tych połączeń i próba uzasadnienia, dlaczego odbiorniki w naszych domach są połączone równolegle. Wskazanie w obwodach na elementy, które są izolatorami i próba wyjaśnienia: dlaczego? Formułowanie zasad bezpiecznej pracy z prądem elektrycznym.

 

…………………………………………………………………………………………………..

Beata Fiszer nauczycielka języka polskiego, Szkoła Podstawowa nr 47 w Gdyni, Gdyński Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli

Lekcja zdalna  w klasie VII – Temat: Zanim omówimy “Kamienie na szaniec”…

  1. Przedstawiłam uczniom sześć pojęć związanych z lekturą i poprosiłam, aby rozszyfrowali, według jakiego klucza są one ułożone.

dywersja, Grupy Szturmowe,  kampania wrześniowa, mały sabotaż, okupacja hitlerowska, Szare Szeregi

  1. Gdy uczniowie odkryli, że pojęcia ułożono w kolejności alfabetycznej, poprosiłam o dopisanie własnych skojarzeń do podanych wyrazów. Wyraźnie zaznaczyłam, że chodzi tylko o pierwsze skojarzenia – nie oczekuję poszukiwania informacji w internecie ani w lekturze.

Chętne osoby podzieliły się z klasą swoimi skojarzeniami.

Następnie uczniowie pracowali w grupach. Każdy zespół zgromadził informacje na temat jednego pojęcia – przedstawiał je na jednym slajdzie wspólnej klasowej prezentacji. Na dole slajdu należało podać wykorzystane źródła informacji.

Po zaprezentowaniu efektu pracy przez każdą grupę szukaliśmy odpowiedzi na następujące pytania:

Jakie są  ślady II wojny światowej w naszej okolicy?

Kto z klasy należy do harcerstwa? Z jakim działaniami kojarzy  się dzisiaj harcerstwo? Jakie umiejętności można zdobyć w harcerstwie?

Kto widział znak Polski Walczącej? Gdzie można taki zobaczyć?

Czy działania małego sabotażu różniły się od aktywności współczesnych graficiarzy? Uzasadnijcie.

III. Uczniowie układali pojęcia parami – miały powstać trzy pary. Wersja dla chętnych: zastanów się nad każdą stworzoną parą i zdecyduj, które pojęcie powinno wystąpić na pierwszym miejscu.

W dyskusji okazało się, że uczniowie tak samo pogrupowali pojęcia w pary, ale ułożyli je w różnej kolejności.  Doszliśmy do wniosku, że nie ma jednego rozwiązania tego zadania – można to zrobić na kilka sposobów.

IV

Notatka podsumowująca: Uczniowie tworzyli mapę pamięci, uwzględniając powiązania między pojęciami.

………………………………………………………………………………………………..

Karina Wójcik nauczycielka języka niemieckiego, Zespół Szkół Publicznych w Szewnie

  1. Język niemiecki w klasie 7 – tworzenie pytań o osobę i o rzecz w oparciu o rekcję czasownika.

Zagadnienie rekcji czasownika opiera się na przyimkach. Jeśli we właściwy sposób pokażemy zależność między czasownikiem i przyimkiem (rekcja), a słówkami pytającymi (woran, wofür, an wen, um wem), uczniowi będzie łatwiej zrozumieć, skąd się te pytania wzięły: uczniowie rozbijają słówka pytające na znane im elementy (wo, an, für) i w ten sposób widzą powiązania między pojęciami. Tutaj doskonale sprawdzi się pytanie: Jaki jest związek między przyimkiem, a słówkami pytającymi?

 

  1. Zaplanowanie lekcji z uwzględnieniem wyjaśnienia uczniom kluczowych pojęć.

Język niemiecki w klasie 4-8 – rodzajniki.

Rodzajniki są podstawowym pojęciem kluczowym dla języka niemieckiego. Na nich opiera się większość gramatyki i chociaż nie jest ona priorytetem w nauczaniu języka obcego, to bez znajomości rodzajników i zagadnień z nimi związanych, uczeń będzie miał trudności w opanowaniu kolejnych kroków: np. tworzenia zdań czy stawiania pytań. Nauczyciel odnosi się do rodzajników bardzo często, więc pomocne są tu pytania

  • Do czego to jest podobne?
  • Czym na pewno to nie jest?
  • Kiedy się spotkałem/am z tym pojęciem?
  • Czy już kiedyś mówiliśmy o czymś podobnym?
  • Z czym można to skojarzyć?

Pracując z rodzajnikami, należy nie tyle zaplanować lekcję, co cały proces tego zagadnienia rozłożony nawet na kilka lat. W związku z czym odnoszenie się do wiedzy nabytej i łączenie jej z wcześniej poznanymi zagadnieniami jest nieuniknione i wręcz konieczne.

…………………………………………………………………………………………………..

Żaneta Wójcik nauczycielka plastyki, Szkoła Podstawowa nr 36 w Tychach

Na zajęciach plastyki często wprowadzam pojęcia , które wydają się dla uczniów nowe, natomiast po wprowadzeniu pytań pomocniczych okazuje się, że wszystko jest bardziej zrozumiałe. Przykład : Grafika  – pojęcie kluczowe : artystyczna , użytkowa, komputerowa. Temat , który młodzieży kojarzy się z wieloma rzeczami, ale nie wiedzą do końca, o co chodzi lub, że jest to technika sztuki, którą można powielać. Pytania pomocnicze typu : Z czym Wam się kojarzy ? Wymieńcie przykłady.  Co oznacza pojęcie np. użytkowy? Itp. Uczniowie wspólnie podają skojarzenia, wyszukują przykłady w Internecie, wymieniają się informacjami. Mapę mentalną może zastąpić praca plastyczna oraz notatka w formie drzewka z krótkim wyjaśnieniem pojęć.

 

Na koniec opinia Barbary Jaworowicz o inicjatywie – Pokażę to na przykładzie:

Udział w tej inicjatywie daje mi możliwość wprowadzania nowych elementów do mojej praktyki nauczycielskiej lub udoskonalanie już wdrożonych działań. Nie pozwala na wypalenie zawodowe, utrzymuje zaangażowanie uczniów.

………………………………………………………………………………………………….

Agnieszka Zagdańska nauczycielka języka niemieckiego w Szkole Podstawowej nr 3 w Kołobrzegu.

O pojęciach kluczowych w nauce języka obcego możemy na przykład mówić podczas kształcenia każdej sprawności językowej.

W czasie czytania na przykład stosuje się strategię  skanowania, selektywnego przeglądania czy  rozumienia globalnego. Wymienione pojęcia   wymagają  wyjaśnienia, poszukania przykładów wynikających z doświadczeń pracy z tekstem w języku ojczystym. Na pierwszym  etapie można zaproponować uczniom poszukanie skojarzeń z hasłami „ globalnie” , „selektywnie”, „skanowanie”. Warto z uczniami ustalić, które strategie stosuje się do poszczególnych typów tekstów, na czym każda z tych strategii polega, poszukać podobieństw i różnic w technikach pracy, jak i  zapytać o postępy w pracy z danymi typami tekstów na lekcjach języka polskiego. Można wykonać mapę mentalną dotyczącą  strategii czytania do wykorzystania w przyszłości w pracy z kolejnym tekstem.

Z pojęciami kluczowymi spotkać się możemy również w samym tekście. Dotyczy to przede wszystkim tekstów wykorzystywanych na wyższych poziomach edukacyjnych.

Z tego powodu warto przeprowadzić ćwiczenia jeszcze przed samym czytaniem.

Wprowadzenie do czytania zapewnia uczniom możliwość poznania kontekstu, aktywizowania słownictwa i pojęć, jak  również przewidywania, jakie pojęcia mogą się w tekście pojawić.

Sprawdzić się tu mogą pytania typu:

Jakie pytania przychodzą ci do głowy, gdy widzisz tekst po raz pierwszy?

Jakie pojęcia kluczowe mogą wystąpić w tekście i co one oznaczają?

Jakimi słowami możemy je zastąpić?

Co wiesz o…?

Co chcesz się dowiedzieć o …?

Po przeczytaniu tekstu uczniowie rozmawiają o jego treści, odgrywają scenkę tematyczną, podają trzy najważniejsze informacje z tekstu. Pracę może kończyć sporządzenie mapy myśli zawierającej pojęcia kluczowe oraz powiązania między nimi, wynikające z treści tekstu.

…………………………………………………………………………………………………..

Lidia Wacławek nauczycielka biologii, Szkoła Podstawowa nr 8 w Pruszkowie

W klasie szóstej uczniowie poznają kolejno wszystkie grupy kręgowców.

Programowo dokonujemy podziału kręgowców na zmiennocieplne i stałocieplne.

Ten podział wymaga w pierwszej kolejności (ryby, płazy, gady) wprowadzenia pojęcia kluczowego jakim jest ZMIENNOCIEPLNOŚĆ.

Uczniowie posiadają z poprzedniej lekcji wiedzę o tym, które zwierzęta należą do kręgowców.

Zaczynam pytaniami:

– Czy widzieliście kiedyś kręgowce? Nazwijcie te kręgowce? Gdzie je widzieliście? Jaka to była pora roku?

– Czy zimą w środowisku naturalnym w Polsce można spotkać żabę, jaszczurkę, węża lub żółwia? / hipotezy i dyskusja

– Gdzie „znikają”? Gdzie się chowają? Dlaczego muszą się schować?

Hodowcy ryb, płazów i gadów muszą zwrócić szczególną uwagę na temperaturę otoczenia, w którym te zwierzęta hodują. Jak myślisz dlaczego? / dyskusja

– Od czego więc zależy aktywność tych zwierząt?

Notatka: Opisujemy związek między temperaturą ciała a temperatura otoczenia i tworzymy mapę myśli lub tabelę, w której słowem kluczowym staje się TEPERATURA CIAŁA zależna lub niezależna od temperatury otoczenia.

Zagadka: Czy człowiek jest zmiennocieplny czy stałocieplny? Uzasadnij.

 

Dodaj komentarz