Uczeń zdolny

Trochę chyba przesadzasz z tą wizją dziecka jako tabula rasa, którego intelekt uwarunkowany jest wyłącznie środowiskowo. Wizja niezwykle poprawna politycznie, ale jakoś trudno uwierzyć, że jedni wyrosną na wysokich, a inni będą niscy, jedni mają świetny wzrok, a inni od małego muszą nosić grube okulary, jedni mają nosy płaskie, a inni spiczaste, ale mózg jest jedynym organem w człowieku, który u wszystkich jest dokładnie taki sam. Choć wyłącznie to ludzie mają wszyscy identyczne mózgi, bo już u szczurów, nawet rodzeństwa z tego samego miotu, zdolności uczenia się tras w labiryncie bywają istotnie różne.
Ta wizja zupełnego braku czynników innych, niż kulturowo-środowiskowe stoi w sprzeczności z obserwacją znanych zapewne wszystkim z nas rodzeństw, bardzo istotnie różniącymi się zainteresowaniami, aspiracjami i zdolnościami intelektualnymi. Znam siostry, z których jedna (ku rozpaczy rodziców) została kosmetyczką, a druga właśnie pisze doktorat z chemii. I bynajmniej ta, co jest kosmetyczką nie była zaniedbywana przez rodziców ani nie poświęcano jej mniej uwagi. Jeśli już, to więcej, bo rodzice ciężko przeżywali jej zupełny brak zainteresowania wiedzą i wkładali dużo wysiłku w „wyrównywanie szans” między siostrami.
Bardzo trafnie zauważasz, że Zadaniem nas dorosłych jest umożliwienie dzieciom odnalezienie tego czegoś, co z przyjemnością będą robić. I to niestety, na pewno nie są zajęcia wyrównawcze. Czyżbyśmy zaczynali zgadzać się co do celów uczenia? Możemy już odpuścić sobie trenowanie zadań na liczenie ceny spodni po przecenie (bo w czymś takim chyba nikt nie znajduje przyjemności)?
Niestety szkoła jest nastawiona, zarówno swoją pragmatyką na najniższym szczeblu, jak i głoszonymi centralnie celami właśnie na te zajęcia wyrównawcze.
Ocena jakości szkoły (czy całego systemu szkolnego) poprzez PISA i wzorowane na nim krajowe testy, prowadzi właśnie do zajęć wyrównawczych. PISA jest tak skonstruowane, że dla zrównoważenia wpływu jednego analfabety potrzeba trzech geniuszy, to oczywiste jest, że wyszukiwanie i wspieranie rozwoju geniuszy schodzi na margines, a cały wysiłek skupia się na tym, żeby tego najbardziej niechętnego i gamoniowatego Jasia nauczyć dukać literki. W efekcie żadne dziecko nie robi tego, co robiłoby z przyjemnością i żadne się nie rozwija, bo Jaś jest poddawany przykremu dla niego uporczywemu nauczaniu literek, a reszta się nudzi.
Dzisiejsza szkoła w tym wyławianiu talentów i ułatwianiu im rozwoju nie tylko nie gra żadnej roli, ale jeśli już, to tłumiącą i glajszachtującą. Mieliśmy tu wielokrotnie podawane przykłady dzieci umiejących płynnie czytać, którym nauczycielki kazały sylabizować.
Jeśli gdzieś można się spodziewać tego zauważania talentów i kierowania ich na drogę wspierającą rozwój (kupowania im harmonijek), to zdecydowanie poza szkołą. Nie tylko w rodzinach — również w zdecydowanie szerszym środowisku.
Nie posądzacie mnie chyba o sympatię do katolicyzmu. Ale muszę Kościołowi oddać sprawiedliwość — znam kilka przykładów wiejskich dzieci wykierowanych przez proboszczów na drogę rozwoju (w tym profesora AGH rodem z zabitej dechami góralskiej wsi i chłopaka z mojej okolicy, któremu wbrew oporowi szkoły ksiądz i pieniądze z Caritasu pomogły w przeniesieniu się z zapyziałego lokalnego liceum do Staszica), a ani jednego, kogo popchnąłby na nią nauczyciel szkoły państwowej.
Większą widzę tu rolę dla szeroko rozumianych instytucji kultury: bibliotek, domów kultury, muzeów, klubów sportowych, etc. dających tym dzieciom coś ciekawego, niż dla szkół. Zgaduję, że swoją córkę posłałaś na te zajęcia z rzeźby nie do szkoły, ale właśnie do jakiegoś domu kultury.
Obserwuję tę pozaszkolną oświatę w moim Grodzisku. Funkcjonuje to naprawdę dobrze, zajęcia są na całkiem przyzwoitym poziomie i oferta jest spora (oczywiście, jak na 20-tysięczne miasteczko). Korzystają z tego wcale nie dzieci z bogatych rodzin. Raczej przeciwnie: głównie z rodzin przeciętnie sytuowanych i bez tradycji inteligenckich. Dzieci z bogatszych domów w większości chodzą do szkół w Warszawie i korzystają z prywatnych lekcji i zajęć dodatkowych.
@Wiesław:
„Szkoła powinna skupiać się na wszystkich uczniach, a raczej na każdym uczniu.”
To jest oksymoron. „skupiać się nad czymś” znaczy poświęcać temu komuś/czemuś więcej zaangażowania, niż innym.
Twój postulat brzmi równie pięknie i jest równie nielogiczny, jak postulat, wygłoszony niegdyś przez Krzaklewskiego: „każdy powinien zarabiać powyżej średniej”

Historia sióstr — oczywiście, nie miała służyć tezie, że czynnik środowiskowo-rodzinny nie ma znaczenia w rozwoju intelektualnym. Była kontrprzykładem na bardzo często powtarzaną tezę, że wyłącznie czynnik rodzinny się liczy, czy też (trochę słabszą), że ma on decydujące (determinujące) znaczenie.
Nie — takich czynników jest z pewnością wiele, z których zdecydowanej większości nie znamy i zapewne są nie do poznania. To nie tylko geny (których wpływowi wiele osób zaprzecza w antyrasistowskim zaślepieniu wbrew widocznym oczywistościom) i nie tylko rodzina i środowisko.
Przeogromny jest czynnik przypadku, czystego fatum (czy jak wolą inni: Opatrzności), czy spotkamy jakąś osobę na naszej drodze, czy nie, czy księgarz wyłoży książki na wystawie w tym, czy innym porządku, więc kupimy lub przegapimy tę najważniejszą książkę w naszym życiu, wreszcie czy jakiś mion kosmiczny zjonizuje nam któryś z neuronów i przestawi nasze skojarzenia na trochę inne… I choć być może dałoby się prześledzić niektóre z tych czynników wstecz, to są one czymś w rodzaju laplaceowskiego efektu motyla — bardzo słaby, przypadkowy w swojej istocie czynnik, którego następstw w ogóle nie da się przewidzieć i może mieć wpływ zarówno in plus, jak i in minus, a w ogromnej większości przypadków nie ma żadnego, może się okazać tą ostateczną zidentyfikowaną przyczyną.
Też spotkałem w szkole kilka osób, którym zawdzięczam sporo.
Ale żeby tacy byli nauczyciele nie da się zadekretować ani wypracować, tylko po prostu tacy muszą się trafić. Jak ta Twoja wychowawczyni: muszą mieć zdrowy rozum. I tego zdrowego rozumu nie osiągnie się szkoleniami, kształceniami, wizytacjami, ani obchodami koleżeńskiemi. Jeśli już, to wprost przeciwnie: zdrowy rozum raczej ucieka przed sformalizowanymi strukturami, a przestrzeganie procedur go tłamsi lub całkiem niszczy.
Oczywiście, że szkoda tych godzin przesiedzianych przez ucznia w szkole i szkoda wysiłków nauczycieli, którzy nie mogą się przez program przebić do ucznia.
Tylko jedyną metodą na to jest gruntowna zmiana tego programu. To już jest wybór nauczyciela: albo usiłuje „realizować program” — i niech sobie więc odpuści marzenia o tym, że kogoś tym zainteresuje, albo niech ignoruje program, a też pewnie nie zainteresuje wszystkich, ale przynajmniej ze sporą częścią mu się to uda.
A z punktu widzenia ucznia też szkoda tych godzin. Więc nie zmuszajmy wszystkich, by siedzieli w szkole marnując czas.
„Rozumiem jednak, że program w szkole musi być, więc myślę o zmianie metod nauczania”
I na tym myśleniu strawiłaś już ile lat? A ile osób zapałało prawdziwą pasją i ciekawością do upraszczania ułamków?
Może warto przyznać, że Z TYM PROGRAMEM nic się nie da zrobić? Ile byś nie rozmyślała nad metodami, to z kilku nadkruszonych cegieł i sterty zbutwiałych desek nie zbudujesz domu. Program jest obiektywnie nudny i nieciekawy. I nic na to nie poradzisz. Choćbyś śpiewała, tańczyła i zagadywała „za mamusię, za tatusia”, to nie zmieni faktu, że zielona bryja szpinakowa jest obrzydliwa i ogromna większość dzieci jest na tyle mądra, że ją natychmiast wypluwa.
Metodą, która sprawdza się (nie w 100% przypadków, ale w większości) jest odrzucenie programu, uczenie według zdrowego rozsądku i tego, co nas samych interesuje.
A nawet, jeśli jesteś rozliczana z tego, czy uczniowie nauczą się głupot z programu, to i tak nie ma się czym przejmować. Nigdy nie zdarzył mi się uczeń, który oblałby maturę. Ani nawet taki, który zdał ją słabo.
„Mam to samo zdanie na temat olimpiad, szczegónie tej matematycznej.”
A ja mam dokładnie przeciwne!
To prawda — olimpiady spsiały i stały się schematyczne. Ale i tak dzisiejsze olimpiady bliższe są tym sprzed 30 lat, niż dzisiejsze licea tym sprzed 30 lat.
Olimpiady (przy wszystkich wadach) mają ogromną zaletę: są wyzwoleniem spod schematu maturalnego i opierają się na indywidualnym zaangażowaniu. Wymagają aktywności, a nie bierności jak zwykła szkoła.
Za moich czasów olimpiada była dużo ciekawszą alternatywą wobec matury i egzaminów wstępnych. Co bardzo sobie chwalę 😉 Dzisiejsze olimpiady też są okazją do tego, by dostać się na studia dzięki wiedzy bardziej zaawansowanej niż umiejętność trafiania w klawisze kalkulatora (to matura sprawdza starannie!), a nie szczęściu w zgadywaniu, co autorzy zadań maturalnych mieli na myśli i szczęściu w niepopełnieniu trywialnej pomyłki rachunkowej.
Swoją drogą — nieprawdą jest, że te najlepsze licea „skupiają się” na olimpijczykach. Wprost przeciwnie! One właśnie dają im spokój. Najlepsze, co szkoła może zrobić dla olimpijczyka, to nie przeszkadzać mu. Staszic wcale się na olimpijczykach nie skupia. On się skupia na średnich i dobrych nie-olimpijczykach — i w tym właśnie jego siła i za to mu chwała, bo inne szkoły ten średni poziom zaniedbują i nie mają mu nic do zaoferowania ponad banał podstawy programowej.
Olimpijczykom Staszic daje po prostu święty spokój, żeby mogli uczyć się sami. Pomagając im w tym trochę, ale z mniejszym nakładem pracy nauczycielskiej, niż wkładana w zajęcia dla nie-olimpijczyków. Olimpijczyk jest czymś w rodzaju świętej krowy — nikt go nie doi, kijem nie bije, nikt krzywdy mu nie robi, ale i nikt nie podtyka siana pod pysk ani nie prowadzi na wspaniałe pastwisko.

1. Zagwarantować się nie da. Mi też może się trafić.
Z pewnością w przymusowej szkole będą się zdarzali i to często. Uczniowie, którzy nie interesują się w ogóle tym, co mam im do zaoferowania po prostu przestają chodzić. Ale takie rezygnacje zdarzają się bardzo rzadko. Na pewno rzadziej, niż uczniowie wybierający wagary zamiast chodzenia do szkoły.
Nie twierdzę, że metoda ucieczki do przodu jest w 100% skuteczna. Twierdzę tylko, że jest znacznie skuteczniejsza, niż uczenie według programu. Zamiast szukać metody na wepchnięcie dziecku do buzi szpinakowej bryji lepiej po prostu ugotować coś smacznego.
2. Staszic — mam do tej szkoły sentyment, bo sam ją kończyłem (gdy miała jeszcze imię Gottwalda) i miałem potem sporo kontaktów. Stąd jest dla mnie poręcznym przykładem. Tym razem tym bardziej pasującym do komentarza Wiesława, że to jest zdecydowanie największa w całej Polsce „stajnia” olimpijczyków. Ale nie nazywałbym mojego do niej stosunku „podziwem”.
Też znam jej absolwentów, których nie rozwinęła. Ale jednak odsetek tych, którzy się rozwijają w Staszicu jest zdecydowanie większy, niż w rejonowych liceach. Jest też dobrą ilustracją, jak można prowadzić szkołę (mimo że państwowa) w sposób istotnie różny od dominującej masówki.
Pokazuje też, że uczenie bardzo dużo ponad podstawę programową działa nie tylko na prywatnych lekcjach, jak u mnie, ale i w szkole. Musisz chyba Staszicowi oddać rację, że panuje tam atmosfera zainteresowania nauką (przynajmniej matematyką i fizyką), a nawet ci, których ta szkoła specjalnie nie rozwinęła, z maturą z matematyki raczej nie miewają problemów. Choć nie poświęca się tam ani trochę czasu na trenowanie zadań testowych na obliczanie ceny przecenionych spodni.
3. Olimpiady rzeczywiście były kiedyś sensowniejsze i ciekawsze. Ale i tak chyba degradacja olimpiad jest mniejsza niż degradacja programów licealnych.
Nie chwal się głośno, że nie umiesz rozwiązać zadań olimpijskich!
W końcu od nauczyciela matematyki można (powinno się) tego wymagać. Zadania olimpijskie (przynajmniej z fizyki) były układane tak, żeby je rozwiązywali z marszu studenci pierwszego roku.
Tu właśnie widzę jedno z głównych źródeł problemu szkoły: że nauczyciele nie potrafią wiele więcej, niż swój podręcznik. Bardzo ładnie pokazywały to badania IBE kompetencji nauczycielskich.
A swoją drogą: kto Ci wmówił, że nie dasz sobie rady z tymi zadaniami? Odrobinę wiary w siebie! Weź kartkę, ołówek i pomyśl chwilę — Zad.1 z finału tegorocznej Olimpiady Matematycznej:
Rozwiąż równanie $$x^4+y=x^3+y^2$$ w liczbach całkowitych.
Trzeba chwilkę pomyśleć — mi to zajęło około 15 min i dwie zmięte kartki w koszu z próbami prowadzącymi w maliny — ale rozwiązanie da się zapisać na połowie kartki. W dodatku moje rozwiązanie okazało się zupełnie inne (znaczy inne było rozumowanie, wynik ten sam…), od tego publikowanego przez komitet Olimpiady.
Niech to zadanie będzie przy okazji przykładem zadania na myślenie. Nie wystarczy mechanicznie podstawić do wzoru…
W Twoich czasach indukcja chyba była w programie matematyki nawet w klasach ogólnych, nie tylko mat-fiz. Dopiero Semadeni ją wyrzucił, uznając za zbyt trudną (elipsy też są zbyt trudne).
Mi się udało zebrać trzy laureackie miejsca (matematykę, fizykę i chemię), a z astronomii odpadłem na przedostatnim etapie: za dużo było tam wymagań z astronomii opisowej (czyli trzeba znać gwiazdozbiory), a ja do takiej pamięciówki zupełnie nie mam głowy. I bardzo sobie te olimpiady chwalę — nie tylko, że miałem z głowy maturę i egzaminy wstępne, ale przede wszystkim było to coś ciekawego, gdzie coś się działo, gdzie uczniowie byli traktowani poważnie — ogromny kontrast do banału szkolnego programu. W tym sensie olimpiady były jeszcze ciekawsze i bardziej rozwijające, niż lekcje matematyki w Gottwaldzie…

Zdaję sobie sprawę, że dyskusja trochę zboczyła z toru zamierzonego przez p. Danusię, niemniej czasem odnoszę wrażenie, że teza (skądinąd słuszna), że wszyscy jesteśmy do czegoś tam zdolni służy w szkole głównie usprawiedliwieniu tego, że z uczniem ewidentnie zdolnym się nic nie robi. Wszyscy są zdolni, więc ty, zdolny uczniu, wcale nie jesteś lepszy, nie należy ci się większa uwaga niż reszcie, więc jeśli chcesz, to sobie bądź zdolny, ale gdzie indziej, a tutaj nam nie przeszkadzaj, bo my tu zajmujemy się wszystkimi dziećmi jednakowo. Nieważne, że tak naprawdę nie rozwijamy żadnych zdolności, ale nikt nam nie powie, że faworyzujemy jednych zdolnych nad innymi.
Żeby nie było, w szkole moich dzieciaków dużo się działo, odkrywano talenty plastyczne, sportowe, były konkursy wszelakie z ruszaniem ustami do piosenek z playbacku włącznie. Zabrakło tylko jednego – wsparcia dla uczniów, którzy już w pierwszej klasie byli zdiagnozowani (bo takie testy były w szkole) jako wybitnie zdolni. Bo do tego trzeba było więcej wysiłku intelektualnego niż przyniesienie magnetofonu albo zorganizowanie farbek.